ދިވެހިން އަޅުކަންކޮށް އުޅުނު ތަކެއްޗާއި ދީންތަކާއި އެ ދީންތައް ރާއްޖެ އައި ގޮތް

ދިވެހިރާއްޖޭގައި މީހުން ދިރިއުޅޭތާ މިހާރު 2500 ވަރަކަށް އަހަރު ވެދާނެކަމަށް ވަނީ ބެލެވިފައެވެ. ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްދީނުގެ ހިދާޔަތު ލިބިގެންދިޔައީ މީލާދީ ސަނަތުން 1153 ވަނައަހަރުއެވެ. އިސްލާމްދީނުގެ ހިދާޔަތު ދިވެހިންނަށް ލިބުމުގެ ކުރިން ދިވެހިރާއްޖޭގައި ތަފާތު ދީންތައް އޮތްކަން ތާރީޚުގެ އެކި ހޯދުންތަކުން ވަނީ ހާމަވެފައެވެ. މި ދީންތައް ދިވެހިރާއްޖެއަށް އައީ ކޮންގޮތަކަށް ކޮންދުވަސްވަރެއްގައި ކަން ކަނޑައެޅި ބުނަން ނޭނގުނު ނަމަވެސް އަވަށްޓެރި ގައުމުތަކުގެ މީހުން އަޅުކަންކުރުމުގައި ބޭނުންކުރި ގޮތްތަކާ އެއްގޮތް ކަންތައްތަކެއް ދިވެހިރާއްޖެއިން ވެސް ފެނިފައިވެއެވެ. އަޅުކަންކުރުމަށް ބޭނުންކުރި ތަންތަނުގެ އަސަރުވެސް ދިވެހި ރާއްޖޭގެ އެކި ރަށްރަށުން ފެނިފައިވެއެވެ.

މި ލިޔުމުގައި ބަލައިލާނީ އެވޭލާގައި ދިވެހިން އަޅުކަންކޮށް އުޅުނު ތަކެއްޗާއި ދީންތައް ރާއްޖެއަށް އައީ ކިހިނެއް ކަމާއި އެ ދީންތަކަށް އަޅުކަންކުރުމުގެ ގޮތުން ބިނާކޮށްފައިވާ ތަންތަނާއި އަޅުކަންކުރި ތަކެތީގެ މައްޗަށެވެ. މީގެ އިތުރުން ރާއްޖެ އިސްލާމްވި ގޮތުގެ މައްޗަށް ވެސް ކުރުގޮތަކަށް ބަލައިލެވިފައިވާނެއެވެ.

ރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވި ބަޔަކާއި ރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ އޮތް ދީން

      ދިވެހިރާއްޖޭގައި އަހުލުވެރިން ފުރަތަމަ އަޅުކަންކޮށް އުޅުނީ ކޮންދީނަކަށް ނުވަތަ ކޮންއެއްޗެއްސަކަށްތޯ ބެލުމުގެ ގޮތުން ފުރަތަމަ ބަލައިލާންޖެހެނީ ދިވެހިރާއްޖޭގައި އެންމެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވި ބަޔަކާމެދުގައެވެ. ދުނިޔޭގައި ދިވެހިރާއްޖެ އޮތް ސަރަހައްދުގެ ގޮތުން ރާއްޖޭގައި ވަޒަންވެރިވެފައިވާނެ ކަމަށް ބޮޑަށް ބެލެވެނީ ހިންދުކަނޑުގައި ދަތުރުފަތުރުކޮށް އުޅުނު ކޮންމެވެސް ބައެއްކަމަށެވެ. އެއީ ރާއްޖެ އުފެދިފައިވާ ސަރަހައްދަށް ބަލާއިރު ދުނިޔޭގެ ހުޅަނގުބިތާއި އިރުމަތީ ބިތަށް ދަތުރުކުރާއިރު ދަތުރުކުރެވޭނީ ދިވެހިރާއްޖެ ހިމެނޭ ސަރަހަށްދުންލާފައި ކަމުގައިވާތީ ބައެއް އުޅަނދުފަހަރު ރާއްޖޭގެ ރަށްތަކުގައި ބަނދަރުކުރާނެކަމަށް ބެލެވެއެވެ. ނުވަތަ ރާއްޖޭގެ ފަރުތަކަށް އުރިފައިވުން ވެސް އެކަށީގެންވެއެވެ. ފަރަށް އުރުމަކީ މި ޒަމާނުގެ ޒަމާނީ ވަޞީލަތްތަކާއެކު ދަތުރުކުރާއިރު ވެސް ހިނގާކަމަކަށް ވާއިރު އެ ޒަމާނުގައި އެފަދަ ވަޞީލަތްތައް ނެތް އިރު ފަރަށް އުރުމުގެ ހާދިސާތައް ހިނގުމުގެ ފުރުޞަތު އަދި މާ ބޮޑުވާނެތީއެވެ. ރާއްޖެއާ އަވަށްޓެރި ޤައުމެއްގެ ބަޔަކު ރާއްޖެ އައިސް ވަޒަންވެރިވަފއި ވުމަކީ ވެސް ވެދާނެކަމެކެވެ. ދުނިޔޭގައި އުފެދުނު ޙަޟާރަތްތަކުގެ ތެރެއިން ދިވެހިރާއްޖެއާއި އެންމެ ގުޅުން ބޮޑު ޙަޟާރަތަކީ އިންޑިޔާގައި އުފެދުނު އިންޑަސްވާދީގެ ރަށްވެހިކަން ނުވަތަ އިންޑަސް ސިވިލައިޒޭޝަންއެވެ. އެހެނީ ރާއްޖޭގެ ވަޒަންވެރިންނާއި އިންޑަސް ޙަޟާރަތުގެ ވަޒަންވެރިންގެ ސިފަޔާއި އުޅުމާއި ދީނާއި އަޤީދާގެ އެއްގޮތްކަމެވެ. އަދި ރާއްޖެއިން ފެނިފައިވާ އާޘާރުތަކާއި އެއްގޮތް އެތައް އެއްޗަކާއި އެތައް ތަނެއް އިންޑަސްވާދީން ފެނިފައި ވެސް ވާތީއެވެ. އެހެންކަމުން ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިން އައިސްފައިވަނީ ހިންދުކަރައިންނޭ ބުނުމުގެ ފުރުޞަތު އެބަ އޮތެވެ.

      ރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވި ބަޔަކު އެ ބަޔަކާއެކު އެ ބައެއް ޤަބޫލުކުރަމުން އައި އަޤީދާ ވެސް ރާއްޖެ ގެންނާނެއެވެ. ރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިވި ބަޔަކާމެދު ތާރީޚު ލިޔުއްވުންތެރިންގެ ތެރޭގައި ވަނީ ޚިޔާލުތަފާތުވުން އުފެދިފައެވެ. އަލް އައްލާމާ އަޙުމަދު ޝިހާބުއްދީން މީލާދީން ސަތާރަވަނަ ޤަރުނުގައި ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި މިރާއްޖޭގެ އެންމެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިންނަކީ “ދީވީން” ނެވެ. މިއީ އިންޑިޔާގެ ސަރަސްވަތީ ކޯރުގެ އައްސޭރީގައިވާ “ކަލްބަންޖާ” އިން އައި ބައެކެވެ. މިބައިމީހުން އަޅުކަން ކުރަމުންދިޔައީ ޤުދުރަތީ ތަކެތި ކަމަށްވާ ތަރިރުހަނދު (ތަރި، އިރު، ހަނދު) ފަދަ ތަކެއްޗަށެވެ. މިބައިމީހުން ރާއްޖެ އައީ އަޝޯކާގެ ރަސްކަމުގެ 800- 1000 އަހަރު ކުރިންނެވެ. މި ވާހަކަކޮޅަށް ބުރަވާއިރު ރާއްޖޭގައި އޮތް ފުރަތަމަ ދީނަކީ ހިންދުކަރައިން އައިސްފައިވާ ދީނެއްކަމަށް ދެންނެވިދާނެއެވެ. އެހެން ބައެއް ލިޔުންތަކުގައި ވެސް ރާއްޖޭގައި އުޅުނު މީހުން ގުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކުރިކަން ހާމަކޮށްފައިވެއެވެ. ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިންނަކީ ޑްރެވީޑިއަނުންނެވެ. ޑްރެވީޑިއަނުންވެސް ޤުދުރަތީ މިފަދަ ބާރުތަކަށް އަޅުކަންކުރިކަން އެނގެއެވެ. ހަމައެއާއިކު އިރަށް އަޅުކަންކުރި ބަޔަކު އުޅުނުކަމަށް ގަލުގެ އެކިއެކި ނިޝާންތަކުން ހާމަވާން ހުރިކަމަށް ވެސް ބަޔާންކުރަށްވާފައިވެއެވެ. ރާއްޖޭގެ އެކި ރަށްރަށުން ފެނިފައިވާ އާސާރުތަކުގައި ދިވެހިން ޤުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކުރިކަމަށް ބެލިދާނެ ފަދަ ހެކި ފެންނަން ހުއްޓެވެ. ހުވަދު އަތޮޅު ގަމުން “އިރުގެ ކަލާނގެއަށް” އަޅުކަން ކުރުމަށް ހަދާފައިވާ ފައްޅިއެއްގެ ބިނާތަކާއި އިރަށް އަޅުކަން ކުރާ މީހުން ތާހިރުވުމަށް އެރި އުޅޭ ވެވެއް ހުރިކަމުގައި ވެއެވެ.

ދިވެހިން ޤުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކުރިކަމަށް ބެލިދާނެ އެހެން ބައެއް ނިޝާންތައް ވެސް ފެނިފައިވެއެވެ. ތޮއްޑޫ ދާގަބާއިން ފެނުނު ޤަދީމީ ފައިސާފޮތީގެ އެއް ފުށުގައި ވަނީ “އެޕޯލޯ” ގަދީމީ ޔޫނާނުން އިރުގެ ކަލާނގެ ކަމުގައި ބަލައިއުޅުނު މޫނުގެ ސޫރައެކެވެ. މި ސޫރަ އެމީހުން ކުރަހައި އުޅެނީ އެމީހުންގެ ބުއްދީގެ ކަލާނގެ ސިފަކުރުމަށެވެ. އެންމެ އިހުގެ ދިވެހިން އިރަށް އަޅުކަން ކޮށްފައިވަނީ އިރަކީ މަޢީސަތު ކުރިއަރުވައި މަސައްކަތްކޮށް އުޅުމަށް އަލިކަމާއި ހަކަތަ ލިއްބައިދޭ އެންމެ ވަރުގަދަ ޤުދުރަތީ ބާރުކަމަށް އެމީހުން ދެކޭތީއެވެ. މީގެ އިތުރުން ވެސް ތަފާތު ޚިޔާލީ އެކިއެއްޗެއްސަށް ވެސް އަޅުކަން ކޮށްފައިވާކަން ވެސް ފާހަގަކުރެވިފައިވެއެވެ.

މިފަދަ މަޢުލޫމަތުތައް މިހެން ހުރުމުން ދިވެހިރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ވަޒަންވެރިން އަޅުކަންކޮށްފައިވަނީ ޤުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗާއި އިރު ހަނދާއި ތަރިތައް ކަމުގައި ބެލެވިދާނެއެވެ. އެކަމަކު ފެނިފައިވާހެކިތަކުގެ މަދުކަމާއި ރާއްޖޭއަކީ 1190 ރަށް އޮތް ޖަޒީރާއެއްކަމުން ރާއްޖޭގެ ހުރިހާ ސަރަހައްދެއްގައި ވެސް މި ދީން ފެތުރިފައި އޮތްކަމަށް ކަނޑައެޅިގެން ބުނަން އެނގޭފަދަ ބާރުހުރި ހެކިތަކެއް ލިބިފައި ނެތްކަން ފާހަގަކޮށްލަމެވެ.

ރާއްޖެއިން ފެންނަން ހުރި ހިންދޫ ދީނުގެ އަސަރުތައް

ހިންދުއިޒަމް ނުވަތަ ހިންދޫ ދީން ދިވެހިރާއްޖެ އައިސްފައިވަނީ ކޮންދުވަސްވަރެއްގައިކަން ތާރީޚުން ކަނޑައެޅިގެން އެނގޭކަށް ނެތެވެ. ނަމަވެސް ހިންދޫދީނުގެ އަސަރުތައް ރާއްޖޭގެ އެކި ހިސާބުތަކުން ފެނިފައިވެއެވެ. ހިންދޫ ދީން ރާއްޖެއަށް އައިސްފައިވާކަމަށް ބެލެވެނީ މީލާދުގެ 500 ކުރިން އާރިޔަނުންނާ އެކުގައި ކަމަށެވެ. ރާއްޖެއިން ފެންނަންހުރި ހިންދޫދީނުގެ އަސަރުތައް ބުދުދީނުގެ އަސަރުތަކަށް ވުރެ ދޮށިކަމަށް ބެލެވެއެވެ. އެހެންކަމުން ބުދުދީނަށްވުރެ ކުރިން ރާއްޖޭގައި ނުވަތަ ރާއްޖެއިން ބައެއްގައި ނުވަތަ ވަކިވަކި ރަށްތަކުގައި ނަމަވެސް ހިންދޫދީން އޮތްކަމަށް ބެލެވެއެވެ. ރާއްޖޭގައި ބުދު ދީނުގެ އަސަރު ކިތެންމެ ބޮޑަށް ފެނުނު ކަމުގައިވިޔަސް ރާއްޖޭގައި އެންމެ ފުރަތަމަ އޮތީ ހިންދޫދީނެވެ.

      ހިންދޫދީނުގެ އެންމެ ޢާންމު އެއްސިފަޔަކީ އެ ދީނުގައި ކޮންމެ އެއްޗަކަށް ވެސް އަޅުކަން ކުރެވޭކަމެވެ. އެގޮތުން ބައެއްކަހަލަ ގަހާއި ޖަނަވާރާއި ކޮންމެ ވައްތަރެއްގެ ބުދަކީ ވެސް އެމީހުން ކަލާނގެ ގޮތުގައި ދެކޭތަކެއްޗެވެ. ދިވެހިންގެ ފޯކުލޯގައި ހިމެނޭ ހަންޑިއާއި ހާމުންޑިއަކީ ހިންދޫ ދީނުގެ ” ޗަންޑީ” އާއި ” ޗާމުންޑި” އެވެ. މިއީ އެދީނުގެ ” ކާލީ” އާއި ” ދުރުގާ” ކަލާނގެއަށް ނިސްބަތްވާ ދެނަމެވެ. ބައެއް ދިވެހި ވާހަކަތަކުގައި އުޅޭ ” ވިގަނި” އަކީ ހިންދޫ ދީނުގެ “ރާމާޔަނަ” ވާހަކައިގައި ބުނާ “ވިގަން” ކިޔާ ފުރޭތައެކެވެ. ރާއްޖޭގައި ކޮށް އުޅުނު ކަންތައްތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ އެކިއެކި ޚާއްޞަ ދުވަސްދުވަހު ދުންދަނޑިން ދުންއެޅުމާއި، ދުމާއި ހިނގުމާއި ޒިޔާރަތާއި މަޤްބަރާ ފަދަ ތަންތަނަށް ނަދުރު ބުނުމާއި އެތަންތަނުގައި ކާއްޓާއި ފައިސާފަދަ ތަކެތި ބެހެއްޓުމަކީ ވެސް ހިންދޫދީނާއި ގުޅުން ހުރި ކަންކަމެވެ. މީގެ އިތުރުން ހިންދޫ ދީނުގައި ޢާންމުކޮށް ކޮށްއުޅޭ ކަމެއްކަމުގައިވާ އިރުވަރުބެލުމާއި އެކިއެކި ކަންކަން ފައްޓާއިރު ކާށިޖަހާ ޖެހުން ދިވެހި އާދަކާދައިގެ ތެރެއިން ފެންނަން ހުއްޓެވެ. އެގޮތުން ފަންވަތްލިޔުމާއި ދޯނިފަހަރު ބާލާއިރު ކިޔަވާފައި ކާށިޖެހުން ފަދަ ކަންތައްތައް ބެލެވެނީ އެއީ ހިންދޫދީނުގެ އަސަރުތައް ކަމުގައެވެ.

      ދިވެހިން އެންމެ އެވޭލާގައި ތަފާތު ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކޮށްފައިވާ ކަމުގެ ހެކިތައް ފެނިފައިވެއެވެ. ހިންދޫދީނުގެ އެންމެ ޢާންމު އެއްސިފަޔަކީ ވެސް އެ ދީނުގައި ކޮންމެ އެއްޗަކަށް ވެސް އަޅުކަން ކުރެވޭކަމެވެ. މިގޮތުން ދިވެހިން ކުރިން އަޅުކަންކޮށް އުޅުނު ގުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗާއި ތަރިރުހަނދާއި ފުރަހަ (ފިރިހެންހަށި) އަށް އަޅުކަންކޮށްފައިވާ ކަމުގެ އަސަރުތައް ރާއްޖޭގެ އެކި ހިސާބުތަކުން ފެނިފައިވެއެވެ. މިގޮތުން ފެނިފައިވާ އަސަރުތަކުގެ ތެރޭގައި ނިލަންދޫގެ ފޯއްމަތި ސަރަހައްދު ކޮނުނުއިރު ފައްޅިއެއްގެ ބިންގަލަކާއި ހިރިގަލުގެ ބުދަކާއި ހިންދޫދީނުގެ މީހުން އަޅުކަން ކުރުމަށް ގެންގުޅޭ ބާވަތުގެ ބައެއް ތަކެތި ފެނިފައިވެއެވެ. ހިންދޫދީނުގެ ފެންނަންހުރި ހެކިތަކުގެ ތެރޭގައި އދ. އަރިއަދޫ ” ހައިތަ” ކިޔާ ސަރަހައްދުން ” ފެލިކް” ސިފައަށް ހިރިގަލުން ހަދާފައިވާ އެއްޗެއް ފެނިފައިވެއެވެ. ޤަބޫލުކުރެވޭ ގޮތުގައި އެއީ ހިންދޫދީނުގެ އެއްޗެކެވެ. އދ.އަރިއަދޫއަކީ ހިންދޫދީނުގެ ބަޔަކު ދިރިއުޅުނުރަށެކެވެ. އެރަށުން ވިހާރައަކާއި ބޮޑުވަޅަކާއި ވެވެއް ފެނިފައިވެއެވެ. މި ވެވަކީ ހިންދީން އެބައި މީހުންގެ ނަސުފު ޠާހިރުކުރުމަށް އެރޭ މުޤައްދަސް ފެންގަނޑު ކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. ހަމައެއާއެކު ބ. ހޮރުބަދޫންވެސް ހިންދޫ ދީނާ ގުޅުންހުރި ބުދުތަކެއް ފެނިފައިވެއެވެ. ގދ ވާދޫން ހިންދޫދީނުގެ މީހުން އަޅުކަންކުރި ފައްޅިއެއް ފެނިފައިވެއެވެ. ގދ.ކޮނޑޭން ފެނިފައިވާ ގަލުން ހަދާފައިވާ “ކޮތަރު” އެއީ ހިންދުއިޒަމާއި ބުޑިޒަމްގެ މީހުން އެ މީހުންގެ ކަލާންގެއެއް ކަމަށްވާ “މަކަރަ” ސިފަކުރާ އެއްޗެކެވެ. މީގެ އިތުރުން ލ. އަތޮޅުގެ ބައެއް ރަށްރަށުން ވެސް ހިންދޫދީނުގެ މީހުން އަޅުކަން ކުރަން ބޭނުންކުރި ބައެއް ތަކެތި ފެނިފައިވެއެވެ. ފ.ނިލަންދޫ އާސާރީ ސަރަހައްދުކަމުގައި ބެލެވޭ ފޯއްމަތި ދިރާސާކުރުމަށް ކުރެވުނު މަސައްކަތްތަކުގެ ތެރެއިން ހިންދޫދީނުގެ މީހުން އަޅުކަންކުރުމަށް ގެންގުޅުނު ތަކެތި ދޮންވެލީގައި ވަޅުލާފައި ހުއްޓާ ފެނިފައިވެއެވެ.

      ރާއްޖެއިން ފެންނަން ހުރި ބުދުދީނުގެ އަސަރުތަކަށް ވުރެ ހިންދޫދީނުގެ އަސަރުތައް މަދުކަމަށް ފާހަގަކުރެވެއެވެ. މިހެން ދިމާވެދާނެ ދެ ސަބަބެއް ފާހަގަކުރެވެއެވެ. އެއްސަބަބެއްކަމުގައި ބެލެވެނީ ހިންދޫދީނުގެ ފަހުން ބުދުދީން ރާއްޖެއަށް އައުމުން، ހިންދޫދީނުގެ އަޅުކަންކުރާ ތަންތަން ނައްތާލައި ނުވަތަ އަޅާލުމެއްނެތި ދޫކޮށްލުމުން ވީރާނަވެގެން ގޮސްފައިވަނީއެވެ. އަނެއް ސަބަބެއް ކަމުގައި ބެލެވެނީ ހިންދޫ ދީން ރާއްޖޭގެ ވަރަށް މަދު ރަށްތަކެއްގައި އޮތުން ނުވަތަ ވަރަށް ކުރު މުއްދަތަކަށް އެދީން ރާއްޖޭގައި ދެމިއޮތުމެވެ.

ރާއްޖެއިން ފެންނަން ހުރި ބުދުދީނުގެ އަސަރުތައް

      ރާއްޖޭގެ އަހުލުވެރިން އަޅުކަންކޮށްފައިވާ ދީންތަކަށް ބަލާއިރު ރާއްޖެއިން އެންމެ ބޮޑަށް ފެންނަންހުރީ ބުދުދީނުގެ އަސަރުތަކެވެ. ތާރީޚު ދިރާސާކުރާ ފަރާތްތަކުން ލަފާކުރައްވާ ގޮތުގައި ރާއްޖެއަށް ބުދުދީން އައިސްފައިވަނީ އީސާގެފާނު ދުނިޔެއަށް ފޮނުއްވުމުގެ 300 އަހަރު ފަހުންނެވެ. ހިންދޫ ދީނުގައިވެސް ބުދަށް އަޅުކަންކުރެއެވެ. ނަމަވެސް ބުޑިސްޓު ދީނުގައި އަޅުކަންކުރަނީ ބުއްދާގެ ބުދަށެވެ. “ބުއްދާ” އަކީ ހިންދޫ ދީނުގެ ރަސްކަލެއްގެ ދަރިއެއްކަމަށް އެމީހުންދެކެއެވެ. އެހެންކަމުން ރާއްޖޭގައި އޮތް ބުދުދީނުގެ އަސްލަކީ ހިންދޫދީންކަމުގައި ބެލުމުގެ ފުރުޞަތު އެބައޮތެވެ.

      ރާއްޖެއަށް ބުޑިޒަމް ނުވަތަ ބުދުދީން އައުމުގައި ނުވަތަ ރާއްޖެއަށް އެ ދީން ފެތުރިގެން ދިއުމުގައި އަވަށްޓެރި ޤައުމުތަކުގެ ނުފޫޒު ފޯރާފައިވެއެވެ. ބުދުދީން ރާއްޖެ އައިކަމަށް ބޮޑަށް ޤަބޫލު ކުރެވެނީ 3 ވަނަ ގަރުނުގައި ހިންދުގެ މޯރިއަން ރަސްކަލެއްކަމަށްވާ އަޝޯކާ، އޭޝިއާގެ ޤައުމުތަކަށް ބުދުދީން ފަތުރައި އުނގަންނައިދިނުމަށް ކުރި މަސައްކަތުގެ ސަބަބުންނެވެ. އިންޑިޔާގެ ރާޖާއެއްކަމުގައިވާ ރާޖާ ރާޖާ ދަ ގުރޭޓް (985- 1014) ވެސް ބުދުދީން ފަތުރަން މަސައްކަތް ކުރިކަމަށް އިންޑިޔާގެ ލިޔުންތަކުން އެނގެއެވެ. 

      ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްވި ގޮތާ ބެހޭގޮތުން އައިސްފައިވާ ފޯކުލޯރެއްކަމުގައިވާ ރަންނަމާރި ވާހަކައިން ވެސް ދޭހަވާގޮތުގައި ރާއްޖެ އިސްލާމްވި އިރު ރާއްޖޭގައި އޮތީ ބުދުދީނެވެ. ދިވެހީން އިސްލާމްވުމަށްފަހު ބުދުދީނުގައި އަޅުކަން ކުރުމަށްބޭނުންކުރި ވަރަށް ގިނަ ތަންތަން މިސްކިތްތަކަށް ބަދަލުކޮށްފައިވާކަން އެނގެއެވެ. އަދި އަނެއްބައިތަންތަން ތަޅާލައި ފަސްލާފައިވާކަން އެނގެއެވެ.

      ރާއްޖޭގައި އޮތް ބުޑިޒަމާއި ލަންކާގައި އޮތް ބުޑިޒަމުގައި ތަފާތުތަކެއް ހުއްޓެވެ. ލަންކާގައި އޮތީ ތްރިވާދާ ބުޑިޒަމެވެ. ރާއްޖޭގައި އޮތީ ހިންދުއިޒަމާއި ގުޅިފައިވާ “ސަންތިރިޒަމް” ބުޑިޒަމެވެ. އެހެންނަމަވެސް ދިވެހިރާއްޖޭގައި ހުރި އެވޭލާ އާސާރުތައް ކަމަށްވާ އިސްތޫޕާތަކާއި ހަވިއްތަތަކާއި ވޭރުތަކާއި ވެޔޮ ފަދަ ތަންތަނަކީ ސްރީލަންކާގެ އަނޫރާދަޕޫރާގައި ހުރި ބުދުދީނުގެ މަރުކަޒުތަކުގައި ހުރި ދާގަބާތަކާ އަދި ޕޮކްނާތަކާ ވައްތަރު ތަންތަނެވެ. އަދި ރާއްޖޭގައި ހުރި ބުދުދީނުގެ އާސާރުތަކާއި އިންޑިޔާ، ލަންކާ، އިންޑޮނޭޝިއާ، އަދި ބަންގާޅުފަދަ ޤައުމުތަކުގެ ބުޑިޒަމާއި އެއްގޮތް ކަންތަކެއް ހުރުމުން ރާއްޖެއަށް ބުދުދީން އައީ އޭޝިއާ ސަރަހައްދުންކަމަށް ބުރަވެލައްވައެވެ. ދިވެހިރާއްޖެއިން ފެނިފައިވާ އާސާރީ ތަންތަނުން ވަޖްރަޔާނާ ބުދު ދީނުގެ އަސަރުތައް އެމީހުން އުޅުނުކަމަށް ބެލެވޭ ކޮންމެ ތަނަކުން ފެނިފައިވެއެވެ. އެހެންކަމުން މިހުރިހާ ފަރާތެއްގެ ހޯދުންތަކާއި ދިރާސާތަކަށް ބަލާއިރު ރާއްޖެ އިސްލާމްވި އިރު އޮތީ ބުދުދީންކަން ހާމަވެއެވެ.

ރާއްޖެއިން ފެނިފައިވާ ބުޑިޒަމާ ގުޅުން ހުރި އާސާރުތައް

      ރާއްޖެއިން އެއްދީނަކާ ގުޅޭގޮތުން އެންމެ ގިނަ އާސާރީ ތަންތަން ފެންނަންހުރީ ބުދުދީނާ ގުޅޭގޮތުންނެވެ. މިގޮތުން ފެންނަން ހުރި ތަންތަނުގެ ތެރޭގައި ރާއްޖޭގެ އެކި ސަރަހައްދުތަކުގައި ހުރި “ވޭރު” ހަވިއްތަ” “އުސްތޫޕާ” ފަދަ ތަންތަން ހިމެނެއެވެ. މި އާސާރުތައް ފެނިފައިވާ ތަންތަނުގެ ތެރޭގައި ނިލަންދެ އަތޮޅުގެ ކުޑަހުވަދޫ، އެނބޫދޫ، މާއެނބޫދޫން ފެނުނު ބުޑިޒަމްގެ ތަންތަން ހިމެނެއެވެ. އެއްރަށެއްގައި ބުދުކޯލާއި އަޅުކަމުގެ އާސާރުތައް އެންމެގިނައިން ހުރީ މާލޭގައެވެ. މާލޭގެ އެތެރެކޮއިލު ކުރިމަތިން އުތުރު ފަރާތު އަޅުކަންކުރާ ބޮއިގަހަކާއި ބޮޑުބުދަކާއި މައްޗަންގޮޅި މާވެޔޮމިސްކިތް ހުރިތަނުގައި ބުދުކޮއިލެއް ހުރިކަމަށާއި އެ އަވަށު މިސްކިތް ހުންނަ ހިސާބުގައި “ބޮއިގަސްދޮށު ” މިނަމުގައި ދަނާލެއް ހުރިކަމަށް ވެއެވެ.

      އައްޑުއަތޮޅަކީ ވެސް ބުދުދީނުގެ އާސާރީ ތަންތަން ފެންނަން ހުރި އަތޮޅެކެވެ. އައްޑޫ އަތޮޅު ގަމަކީ ސަންޓެމްޕަލް ބުޑިސްޓު އުސްތޫޕާ ހުރި ރަށެކެވެ. ގަމުން ފެނިފައިވަނީ އިރުގެ ނިޝާން ކަމުގައިވިޔަސް އެއީ ލޯޑު ބުއްދާގެ “އައިޑިޔާ” ފެތުރެމުންދާގޮތް ރަމްޒުކޮށްދިނުމަށް ބުޑިޒަމްގައި ބޭނުންކުރާ ބުރުތަކެއްކަމަށްވެއެވެ. ސ ގަން، ހުޅުމީދޫ ގައި ވެސް ބުޑިސްޓް ދީނުގެ އަސަރު އެކުލެވޭ ތަންތަން ފެނިފައިވެއެވެ.

      ފުވައްމުލަކުގެ އުސްތުބާއާއި ހަވިއްތައިން އިންސާނެއްގެ ކަށިގަނޑަކާއި ކުރަޑިތަކެއް “މަސްފޮތި ކަލޭގެ” އޭ ކިޔާ ބުދެއް ފެނިފައިވެއެވެ. މުލަކުގެ ގެން މިސްކިތް ބިނާކުރެވިފައިވަނީ އެންމެ ބޮޑު ފައްޅީގެ މަތީގައި ކަމަށް ބެލެވެއެވެ. އެރަށުން ފެނިފައިވާ ކުރަނޑިތަކަކީ ލޯޑު ބުއްދާގެ މުޤައްދަސް ހަނދާނެއް އޭގެ ތެރެއަށް ލައި ރައްކާކުރެވިފައި ހުރި އެއްޗެކެވެ. ގދ.ވާދޫ ހުކުރު މިސްކިތް ހުރި ތަނަކީ ބުޑިސްޓް ޓެމްޕަލެއް ހުރި ތަނެއްކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. އެއީ އެސަރަހައްދުން ބުދުކައިރީގައި ހުންނަ ކަފުލޯއެއް ފަދަ އެއްޗެއް ފެނިފައިވާތީއެވެ.

      އެއް ސަރަހައްދަކުން އެންމެ ގިނަ ބުދުދީނުގެ އަސަރުތައް ފެންނަން ހުރިކަމަށް ބެލެވެނީ ހައްދުންމަތިންނެވެ. މިގޮތުން ލ.ދަނބިދޫ ބުންބެރު ސަރަހައްދުން ފެނުނު ބުދުކޯލެއް ކަމަށް ބެލެވޭ ތަނެއް ފެނިފައިވެއެވެ. އަދި ގަމު ހައްތެއްޔަކީ ބުދުދީނުގެ އެކުވެންޏެއް ނުވަތަ މޮނާސްޓްރީއެއް ހުރި ތަނެއް ކަމުގައި ބެލެވޭ ހެކިތައް ފެނިފައިވެއެވެ. އެއަތޮޅު އިސްދޫ ކަލައިދޫން ގެއެއްގެ ތެރެއިން ބުދެއް ފެނިފައިވެއެވެ. މުންޑޫގެ ސަރަހައްދަކުން ވެސް ބުދު ދީނުގެ ބިނާތަކެއް ހުރިކަމަށް ބެލެވޭ އާސާރުތަކެއް ފެނިފައިވެއެވެ.

      ހދ.ނޮޅިވަރަންފަރު ހުކުރު މިސްކިތް ހުރީ ކުރީގެ ބުޑިސްޓް ބިނާއެއް ހުރި ތަނެއްގައި ކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. ނ.ލަންދޫ މާބުދު ނުވަތަ މާބަދިގެ (ހަތްކަ) ހުރި ސަރަހައްދަކީ ބުޑިސްޓް ދީނުގެ މޮނާސްޓްރީއެއް ހުރި ތަނެއް ކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. ނ. މިލަދޫގައި ހުރި ރެދިންގެ ގައު ފުންޏަކީ ވެސް މިފަދަ ތަނެއްކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. ކ.ކާށިދޫ ކުރުހިންނަ ތަރާގަނޑަކީ މީލާދީން 3 ނުވަތަ 4 ވަނަ ގަރުނާ ދެމެދު ބުޑިސްޓްދީނުގެ ވޭރެއްގެ ގޮތުގައި ބޭނުންކުރި ތަނެއްކަމަށް ބެލެވެއެވެ. އެތަން ދިރާސާކުރުމުގެ މަސައްކަތް 1996 ވަނައަހަރާއި 1989 ވަނައަހަރު ނޯވޭގެ އަކިއުލޮޖިކަލް ޓީމަކުން ކޮށްފައިވެއެވެ. މި ދިރާސާއިން ހާމަވި ގޮތުގައި އެތަނުން ބުދުދީނުގެ ފައްޅިއަކާއި އެނޫން ވެސް އެ ދީނާ ގުޅުންހުރި ބިނާތައް ފެނިފައިވެއެވެ. މި ބިނާތައް ހުރިގޮތުން ބޮޑަށް ވައްތަރީ ޕާކިސްތާނާއި އަފްޣާނިސްތާނުގައި ހުރި ބުދުދީނުގެ ތަންތަނާ ކަމުގައި ވިޔަސް ދިވެހިންގެ އަމިއްލަ ގޮތްތައް ވެސް އެތަންތަނުގައި ހިމަނާފައި ހުރި ކަމަށް ވެއެވެ.

      ބ. ހޮރަބަދޫން ތަފާތު އެކި ސިފަސިފައިގެ ބުދުގެ ބޯ ފެނިފައިވެއެވެ. މާޅޮހުންވެސް ބުދެއްގެ މޫނު ފެނިފައިވެއެވެ. ތ.ކިނބިދޫ ރިހިވެލި ގޯތިތެރެއިން ހިރިގަލުން ހަދާފައިވާ މޫނެއް ފެނިފައިވެއެވެ. ދ.ކުޑަހުވަދޫ ހުކުރުމިސްކިތް ހުރި ސަރަހައްދުން ބުޑިސްޓު ދީނުގެ ވޭރެއް ފެނިފައިވެއެވެ. ދ.މާއެނބޫދޫ އަކީ ބުޑިސްޓު މޮނާސްޓްރީ އެއް ހުރި ރަށެއްކަމުގައި ބެލެވެއެވެ.

      ފެންނަން ހުރި ހެކިތަކުން ރާއްޖޭގެ އެކި ސަރަހައްދުތަކުގައި ބުޑިޒަމް އޮތްކަން ސާބިތުކޮށްދެއެވެ. އަދި ރާއްޖެ އިސްލާމްވިއިރު އޮތް ދީނަކީ ވެސް ބުދުދީން ކަމުގައި ހާމަވެއެވެ.

ރާއްޖެ އިސްލާމްވުން

ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްވި ދުވަހެއްގެ ގޮތުގައި ފާހަގަކުރަނީ ހިޖުރީ ސަނަތުން 548 ވަނަ އަހަރު ރަބީޢުލް އާޚިރުމަހުގެ 2 ވަނަ އަށްވީ ހުކުރު ދުވަހެވެ. އެއީ މީލާދީ ސަނަތުން 26 ޖޫން 1153 އެވެ. އިސްލާމްދީން ޤަބޫލުކުރި އިރު ތަޚުތުގައި އިންނެވީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ބުނުލް ޢަބްދުﷲ (ނުވަތަ ދަރުމަވަންތަ ރަސްގެފާނު) ސީރީ ބަވަނާދީއްތަ މަހާރަދުންނެވެ. ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްވުމާ ހަމައަށް އައިރު ރާއްޖޭގެ ރައްޔިތުން އަޅުކަންކުރަމުން އައީ ބުދުދީނަށެވެ.

ރާއްޖެ އިސްލާމްވިގޮތް އެކިގޮތްގޮތަށް ކިޔަމުން ފޯކުލޯރުގެ ގޮތުގައި މިއަދާ ހަމައަށް އައިސްފައިވެއެވެ. މިގޮތުން އެއްބަޔަކު ޔޫސުފުލް ބަރުބަރީ އޭ ބުނާއިރު އަނެއްބަޔަކު ލިޔެފައިވަނީ ޝަމްސުއްދީން ތަބްރޭޒީއެވެ. ރާއްޖެ އިސްލާމްވި ހާދިސާ ގުޅެނީ ކޮންމެ މަހަކު އަރާ ރަންނަމާރިއާއެވެ. އެދުވަސްވަރު ތަޚުތުގައި އިންނެވީ ކޮއިމަލާކަމަށް އިބްނުބަތޫތާ ލިޔުއްވާފައިވެއެވެ. ރަންނަމާރީގެ ހާދިސާޔާ ގުޅިގެން މަޣްރިބްކަރައިގެ ވަލީވެރިޔާ އިސްލާމް ދީނަށް ގޮވާލުމުން ބަރުބަރީގެފާނުގެ އަތްޕުޅުމައްޗަށް އޭރު ތަޚުތުގައި އިންނެވިކަމަށް ބުނާ ކޮއިމަލާރަސްގެފާނު އިސްލާމްވެވަޑައިގަތީއެވެ

ރާއްޖެއަށް އިސްމާލާމްދީނުގެ ހިދާޔަތުގެ ނޫރުން އަލިވިލުމަށްފަހު މިއަދާ ހަމައަށްވެސް ދިވެހިންނަކީ އިސްލާމްދީނުގެ މަތީގައި ސާބިތުވެތިބި ބައެކެވެ.  

ނިންމުން

      ރާއްޖެއިން ފެނިފައިވާ އާސާރުތަކައި އެތަންތަނުން ލިބިފައިވާ މަޢުލޫމާތާއި އެތަންތަން ދިރާސާކުރެއްވި ތަޖުރިބާކާރުންގެ ބުނުންތަކަށް ބަލާއިރު ދިވެހިރާއްޖެ އިސްލާމްވުމުގެ ކުރީގައި ރާއްޖޭގައި މައިގަނޑު ތިން ދީނަކަށް އަޅުކަންކޮށްފައިވާކަމަށް ބެލެވެއެވެ. އެއީ ޤުދުރަތީ ބާރުގަދަ ތަކެއްޗަށް އަޅުކަންކުރުމާއި ހިންދޫ ދީނަށް އަޅުކަން ކުރުމާއި ބުދުދީނަށް އަޅުކަންކުރުމެވެ. މި ކަންކަމަށް ބާރުދޭ އެތައް އާސާރުތަކެއް ރާއްޖޭގެ އެކި ސަރަހައްދުތަކުން ފެނިފައިވެއެވެ. މި ތަންތަން އެންމެ އެކަށޭނަ ގޮތުގައި އަދިވެސް ދިރާސާކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ. އެހެންކަމުން މި ތަންތަން އިތުރަށް ދިރާސާކޮށް ބަލައިފި ނަމަ ދިވެހިންގެ ތާރީޚު އިތުރަށް މުއްސަނދިވެގެންދާ ފަދަ މަޢުލޫމާތު ލިބުމުގެ ފުރުޞަތު އެބައޮތެވެ. އެހެންކަމުން މިފަދަ ތަންތަން ދިރާސާކޮށް ހޯދައި ބެލުމަށްޓަކައި އެތަންތަން ވީރާނާވިޔަ ނުދީ ގިނަދުވަސްތަކަކަށް ރައްކާތެރިގޮތެއްގައި ބެލެހެއްޓޭނެ ގޮތެއްވުން މުހިންމެވެ. އެފަދަ ތަންތަން ވީރާނާވެ ހަލާކުވެ ހިނގައްޖެ ނަމަ އެ ގެއްލުނީ ދިވެހިންގެ މާޒީން ވަރަށް ވެސް މުހިންމު ޞަފްޙާތަކެކެވެ.   

މަސްދަރު:                  

ފަތްތޫރަ، 56، 15-18.

ދިވެހިންގެ ތަރިކަ 1،2،3،4

ފަތްތޫރަ، 306، 13-16

ދިވެހިރާއްޖޭގައި ހުރި އާސާރީ ތަންތަން

ދަންފުޅި، 6(1)، ޞ. 14.

ފަތްތޫރަ،355، 43-46.

ޖަމާޢަތުގެ ޚަބަރު. 20-21

ޢަބްދުﷲ އިމްރާން. ބްލޮގް

ފަތްތޫރަ 51، 19-24.

ފަތްތޫރަ 54، 05-08.

ފަތްތޫރަ 58، 12-15

ފަތްތޫރަ 59، 6-8.

ފަތްތޫރަ 60، 6-9.